Kościół św.Jakuba w Toruniu

         Praca dotyczy kościoła p.w. św. Jakuba w Toruniu, przybliża wyjątkowe znaczenie jego architektury, podkreślając wysoką rangę tego dzieła.

 Zakonu Szpitala Najświętszej Panny Domu Niemieckiego buduje ów jako farę Nowego Miasta Torunia około lat 1309-1341¹, służąc benedyktynkom, cysterkom, później protestantom, wyznacza linię historii życia miasta i pokazuje koegzystencję narodowościową i wyznaniową.

         W zabytku tym krzyżują się wpływy różnych ośrodków budowlanych, zarówno z zachodu jak i północy zespolone z miejscowymi tradycjami architektonicznymi ziemi chełmińskiej .

Badacze podnoszą wartość kościoła św. Jakuba już od 2. połowy XIX wieku pisząc o nim w wielu publikacjach. Ustalili cenne szczegóły co do chronologii budowy, genezy rozwiązań architektonicznych oraz oddziaływania na inne kościoły ziemi chełmińskiej.

         Początkowo pod wezwaniem podwójnym- św. św. Jakuba i Filipa. Utrwaliło się jednak wezwanie św. Jakuba, który cieszył się kultem na pobrzeżu Bałtyku.

Po wojnie parafią administrowali księża kapituły diecezji łuckiej .W roku 1955 parafię przejęli księża diecezji chełmińskiej, w której to trwa po dzień dzisiejszy.

Kościół ten, wraz z toruńską starówką, został w 1997 r. wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Źródła

Z zachowanych źródeł można wymienić inskrypcję w prezbiterium,mówiącą o położeniu przez biskupa Hermana kamienia węgielnego w 1309 roku²-,,ANNO DOMINI MILLESIMO TRICENTESIMO NONO INCHOATUM EST HON/OREM SANC/TI JACOBI APOSTOLI MAJORIS AD QUOD CUM PIA MANU AD/IUTRI/CE/V/ENER/A/BILIS D/OMINUS HERMANUS EPISCPU/S POSVIT PRIMUM LAPIDEM QVE DEUS AD ETERNAM IHERVZALIM PERDUCAT AME/N/”; potwierdzenie nadania prawa patronatu cysterkom przez wielkiego mistrza Ludolfa Konig z 1345 roku³; dokument Wielkiego Mistrza Zakonu Dietricha z Altenburgu (1335-1341) inkorpolowany do aktu z roku 1345⁴ ;oraz wzmiankowanie ołtarza w kaplicy Jana Jungewise ( później św.Zofii)z 1359 roku⁵-,,Davon zahlt der Rat der Neustadt jahrlich 10 Mark, und zwar je zur Halfte an Ostern und Michealis, an einen Priester am Altar der Kapelle des Junginwisen in der Pfarrkirche St. Jakob, den Johannes Jungewise jetzt Johannes Libinberg verliehen hat.”

            Stan badań

Dzieło to nie posiada monograficznego opracowania.

Artykuł Jakuba Adamskiego-,, Kilka uwag o architekturze kościoła św. Jakuba w Toruniu” to najnowsza praca na ten temat⁶ Adamski wspomina w niej o syntetycznym ujęciu pióra Christofera Hermanna,mówi jednak że nie dostarcza ona nowych treści w recepcji dzieła sztuki⁷.

Wypis stanu badań wcześniejszych opracowań znajduje się w pracy Teresy Mroczko⁸.

Zestawienie kwadratowych przęseł korpusu w nawie głównej i odpowiadających im wąskich prostokątów w nawach bocznych zaliczany jest do rozwiązań archaizujących , co zgodnie akcentują wszyscy badacze. Pisze o tym Marian Kutzner, jednocześnie akcentując archaizujący plan, pochodzący jego zdaniem z XIII w.

Badacze Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki piszą,iż pomimo zastosowania układu bazylikowego mamy do czynienia z rozwiązaniem przynależnym nowej epoce⁹.

Adamski zwraca uwagę na specyficzny sposób artykulacji ścian nawy głównej.

W literaturze przedmiotu piszący zgodnie uznają , że wyeksponowanie dużej płaszczyzny muru to cecha postromańskiej tradycji¹⁰.

Historycy architektury nie mogą ustalić jednoznacznego stanowiska co do genezy takiego rozwiązania artykulacji.

Podnoszona jest także kwestia roli kościoła NPM w Lubece, który był źródłem inspiracji dla wielu budowli miast Hanzy, a także dla kościoła św.Jakuba w Toruniu. Taką tezę wysuwa Marian Kutzner pisząc o licznych kopiach tego kościoła¹¹. Także niemiecki badacz M. Müller wypowiada się na temat doniosłego znaczenia Lubeki w kształtowaniu się architektury gotyckiej na terenie Niżu Nadbałtyckiego.¹²

Z wcześniejszej literatury można wymienić prace H.J .Kunsta i D. Ellgera, poświęcające wiele uwagi genezie dwukondygnacjowego podziału ściany fary w Lubece,a także inspiracji dla serii naśladownictw. Adamski nie zgadza się, że Kosciół w Toruniu jest ,, kopią”fary w Lubece.¹³

Na temat rozwiązania chóru wypowiada się T. Mroczko ,zakładając iż ostatnie przęsło chóru zostało dostawione w wyniku późniejszej przebudowy.

Adam Soćko zajął się zaś tą kwestią, pisząc o schemacie trójbocznego zakończenia chóru w Grudziądzu jako o analogicznym rozwiazaniu.¹⁴

Problem identyfikacji twórcy jest nadal otwarty. Można jedynie przybliżyć się do jego sposobu myślenia o architekturze.E. Gall uwypukla wysoką rangę architekta tego kościoła jako twórcy nader oryginalnego i nietuzinkowego. J Frycz mówi o wysokim poziomie artystycznym, co by świadczyło o wybitnym twórcy. Z. Kohte podkreśla narzucanie swojej koncepcji przez Zakon¹⁵. Teresa Mroczko wysuwa tezę o znikomym udziale Krzyżaków w sprawy artystyczne.

Jednym z głównych problemów jest ustalenie fundacji kościoła. W literaturze przewijają się dwa opozycyjne stanowiska o krzyżackiej i mieszczańskiej fundacji.

Wg. Różańskiej jest to fundacja mieszczan. Kutzner uważa, że Zakon Krzyżacki sprawował nad kościołem opiekę patronacką. Makowski pisze o korelacjach kościoła z zamkami krzyżackimi w Malborku i Radzyniu uznając kościół za fundację krzyżaków.¹⁶

                Arszyński pisze o udziale budowniczego z pelplińskiej strzechy cysterskie, Frycz wiąże artystycznie grupę zabytków ziemi chełmiskiej¹⁷. 

            Skibiński wysuwa hipotezę o udziale strzechy koronowskiej w budowie tego kościoła¹⁹.

Gall analizuje zastosowanie sklepień gwiaździstych na tle klasztoru cysterskiego w Pelplinie i malborskiej kaplicy zamkowej. Sklepieniami zajmuje się także niemiecki historyk sztuki- K.H.Clasen oraz polski badacz- M. Kutzner, który polemizuje z teorią ewolucyjnego rozwoju form sklepiennych na terenie Państwa Krzyżackiego²⁰.

Historia zabytku

Na mocy przywileju lokacyjnego z 13 sierpnia 1264 r. założono Nowe Miasto.

Miejsce centralne zajmował rynek. Stykowy do rynku kwartał przeznaczono na budowę kościoła parafialnego.

Kamień węgielny pod budowę położył biskup chełmiński Herman w roku 1309, co muratorzy uwiecznili na majuskułowym napisie,obiegającym wnętrze prezbiterium.

Prezbiterium ukończono ok 1320 roku.W latach 1340 – 45 ukończono budowę trójdzielnego korpusu nawowego, w którym ponad nawami bocznymi wyrasta wysoka nawa główna, a w dziesięć lat później ukończono wieżę z fasadą zachodnią i kruchtą²³.

W połowie XIV w. zainstalowano w emporze prezbiterium pierwsze organy na terenie Polski północnej. W latach 1375 – 90 wykonano na bocznych ścianach prezbiterium malowidła przedstawiające Apostołów – św. Jakuba Starszego i św. Filipa. Od 1359 r. do połowy XV w. dobudowano po bokach korpusu kościoła dwa ciągi kaplic. Wówczas też podwyższono dachy nad bocznymi nawami, które zasłoniły łuki odporowe podtrzymujące nawę główną.

Wtedy zamurowano dolne okna w nawie głównej, co spowodowało zaciemnienie wnętrza świątyni. Pożar w 1391 r. poważnie uszkodził kościół. Odbudowano go do 1410 r., ale ogień w

1455 r. zniszczył dachy kościoła wraz z hełmem wieży i dzwonami.

W 1341 roku wielki mistrz Dietrich von Altenburg nadał cysterkom prawo patronatu nad kościołem św. Jakuba, probostwem i przykościelną szkołą. Patronat ten potwierdził w roku 1345 wielki mistrz zakonu Ludwik Koenig. Kościół został przejęty przez cysterki w 1345 r.

Na polecenie Dietricha von Altenburga, nastąpiło połączenie dwóch konwentów: cysterek i benedyktynek.

W 1391 roku, klasztor benedyktynek i część kościoła strawił pożar. Wówczas zakonnice przeniosły się do obiektu po cysterkach przy Kościele św. Jakuba. Dzięki licznym darowiznom udało się odbudować klasztor i kościół, do którego w 1410 roku zakonnice powróciły.

Na skutek zarazy panującej w II połowie XVI wieku i w 1579 roku kościół i klasztor przejęli ewangelicy.

. W lipcu 1667 roku przybyła do Torunia komisja królewska,w wyniku czego protestanci przekazali świątynię i klasztor benedyktynkom.

W 1807 roku wojska napoleońskie, zamieniły kościół św. Jakuba na pomieszczenie dla jeńców wziętych w niewolę.

Po kasacie zakonu w 1833 roku, kościół stał się wyłącznie świątynią parafialną. W czasie II wojny światowej świątynia szczęśliwie uniknęła zniszczeń²⁴.

Prace konserwatorskie

W okresie zaboru pruskiego do pierwszej wojny światowej prowadzono w kościele, w ograniczonym zakresie, prace budowlano-renowacyjne i konserwatorskie pod nadzorem

konserwatorów niemieckich.

Przełomowe znaczenie dla ekspozycji malarstwa gotyckiego w świątyni miały odkrywcze prace konserwatorskie na sklepieniu i ścianach prezbiterium,

prowadzone w latach 1933 – 36.Prace prowadzone były przez Zygmunta Knothego,celgane lico ścian pomalowane czerwona farbą z białymi spoinami, uzupełniła wielobarwna struktura służek malowanych w spirale i zygzaki.

Na tle pokrytych tynkiem wysklepków wyróżniły sie linie ceglanych żeber,które dodatkwo wzbogacono ornamentem roślinnym

Osobny bogaty zespół średniowiecznych malowideł ściennych odsłonięto w latach pięćdziesiątych w zachodniej części kościoła pod chórem muzycznym.

Badania i zabiegi konserwatorskie nad malowidłami kontynuowano w latach 1996 – 99.

Program prac konserwatorskich w ostatnich latach obejmuje w coraz szerszym zakresie konserwację i remont architektury kościoła i jego otoczenia. W latach 1999 – 2003 przeprowadzono kompleksową konserwację zewnętrznych murów prezbiterium wraz z charakterystycznymi dla kościoła sterczynami. Poddana renowacji północna kruchta wyróżnia się na tle ceglanej architektury korpusu kościoła jasno tynkowaną elewacją.

W ostatnich latach ubiegłego wieku uporządkowano bramę wejściową na dziedziniec kościelny, przywracając na słupie bramnym charakterystyczną figurę św. Jakuba

Najbliższe plany rewitalizacji budynku kościoła obejmują generalny remont dachów kościoła i kompleksową renowację cennej i bogatej w dekorację architektoniczną elewacji korpusu nawowego i wieży.

Rozpoczęte w latach1999-2000 prace restauraorskie mają przywrócic pierwotna kolorystykę zewnętrznym elewacjom chóru.Nabrały barw tynkowane blendy sterczyn i malowane maswerki²⁵

Opis

Kościół znajduje się w południowo-wschodnim rogu Rynku Nowego Miasta ,do którego przylegają ulice- Szpitalna i św. Jakuba.

Jest otoczony murem, w którym na północno-zachodnim narożniku znajduje się brama wejściowa.

Opisywany zabytek jest trójnawową orientowaną bazyliką, choć oś budynku nieznacznie odchyla się w kierunku północnym .

Korpus także odbiega od osi prezbiterium i wieży zachodniej .Jego długość wynosi 53 m, szerokość prezbiterium to 8,25 m, szerokość naw z kaplicami równa się 28,80m, wysokość prezbiterium to 18,20m, wysokość nawy głównej to 20,65 m, wysokość naw bocznych 9,70 m, wysokość wieży do szczytu dachów to 49 m.

Prezbiterium składa się z czterech przęseł. Nawę główną stanowią trzy przęsła w kształcie kwadratowych pól . Każdemu z pól odpowiada jeden prostokąt nawy bocznej węższy prawie o połowę.

Od północy i południa do naw bocznych przylegają rzędy kaplic, w obrębie muru, podzielone są przyporami, a w szeregu północnym przy zachodnim przęśle znajduje się dwuprzęsłowa kruchta.

Po północnej stronie kościoła umieszczona jest trójprzęsłowa zakrystia,przylegająca do korpusu prezbiterium z wieżyczką schodową. W narożu pomiędzy prezbiterium i nawą od strony południowej umieszczono podobnie wieżyczkę schodową.

W zachodniej części podwieżowej umieszczono wejście do przedsionka nieco węższego od nawy głównej. Po północnej stronie przedsionka znajduje się przęsło nawy bocznej z przylegająca kruchtą, skomunikowaną z nawą boczną.

Od strony południowej przylega do przedsionka przęsło z kaplicą. Od zachodu do przęsła południowego dobudowane jest małe pomieszczenie zwane ossarium.

            Prezbiterium jest czteroprzęsłowe, trzy przęsła mają kształt wąskich,

            stojących prostokątów, czwarte wschodnie jest poszerzone o połowę.

          Przęsło wschodnie zakończone jest prostą ścianą .W prezbiterium znajdują się trzy ostrołukowe okna w zakończeniu chóru, środkowe jest trójdzielne, szersze od pozostałych dwóch flankujących je-dwudzielnych okien, wypełniające ścianę wschodnią do trzy czwarte jej wysokości, w środku wypełnione szkłem witrażowym oraz dekoracją maswerkową, w podłuczu formującą się w trzy i czterolistne formy.

W artykulacji ścian widoczny jest podział na dwie strefy- cokołową i okienną, rozdzielone linią gzymsu kapnikowego, która odpowiada poziomowi parapetów okiennych.

Okna umieszczone są w nieznacznych odstępach w głębokich ościeżach, zaznaczonych narożnym profilem, po jednym z każdej strony na jedno przęsło, rozdzielone wąskimi odcinkami murów. Ostrołuki okienne wnikają w strefę sklepień, a żebra sklepienne spływają na ściany między oknami.

Rytm pionowych podziałów wyznaczają służki przyścienne, łączące posadzkę i żebra sklepienne. Między drugim i trzecim przęsłem chóru biegnie para służek półośmiobocznych, zakłócających rytm pozostałych.Trzon jest nadwieszony, i kontynuowany w strefie cokołowej jako cylindryczna służka. Kapitele oraz trzony dekorowane są dwubarwną cegłą. Na ścianach umieszczono malowidła przedstawiające

św. Jakuba Starszego- ściana północna i św. Filipa-ściana południowa ; oraz Weroikon, adorujących aniołów i słowa hymnu ,,Sanctus” na ścianie wschodniej:na sklepieniu namalowane są postacie aniołów. Nad przedstawieniem

św. Jakuba zawieszono mały balkonik.

            Przęsło wschodnie przesklepiono pseudopoligonalnie z gwiaździście rozchodzącymi się żebrami i    trójkątnymi polami w rogach.

Korpus

         Ściany międzynawowe podzielone na dwie strefy – filarowo-arkadową oraz okienną z gankiem.Masywne filary międzynawowe rozdzielają przestrzeń naw.

Łuki arkadowe są szerokie, zakończone łagodnie, w podłuczu znajduje się gruby wałek. Łuk tęczowy, filary i łuki arkadowe profilowane są kształtką wałkową i gzymsem impostowym.

Granice przęseł wyznaczają pięciodzielne służki.

Ponad arkadami międzynawowymi strefa arkad przyściennych, gdzie znajdują się głębokie i szerokie wnęki przedzielone wysokimi blendami, w każdej z tych blend jest okno, zamurowane do niewielkich rozmiarów, tak że otwór okienny jest w górnej części blendy .

Ościeża okna profilowane są kształtką.

Grubość ściany zróżnicowano za pomocą gładkich arkad przyściennych.

Na poziomie ganku umieszczono balustradę, oddzielającą tę część od wnętrza nawy głównej. Fragmenty ganku ukryte są za murem. W murze, między wnękami,ukryto tunelowe przejścia.

Ganek łączył się z lektorium-obecnie wskazują na to dwa otwory częściowo zamurowane na ścianach północnej i południowej tuż przy łuku tęczowym.

Podział ścian wchodzi w strefę sklepienną, wiązki służek przechodzą w głębokie wysklepki. Wiązki dziewięciu żeber- jarzmowe, dwa tarczowe, dwa diagonalne, cztery wplecione spływają na kapitele służki, do jednej trzeciej wysokości wnęk .Sklepienie kościoła jest gwiaździste- czteroramienne, żebra sklepienne są cylindryczne, a między trzecim i czwartym przęsłem przybierają kształt półośmioboczny. Nawa główna przesklepiona jest pięciodzielnymi , wiązkowymi żebrach sklepiennymi.

Każdemu z kwadratowych pól odpowiada jedno prostokątne w nawie bocznej ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym, węższe od przęseł nawy głównej prawie o połowę.

         
            Nawa boczna .

Żebra sklepienia schodzą na kapitele pięciodzielnych służek, umieszczonych na ścianach, rozdzielających poszczególne kaplice.

Pierwotnie wąskie nawy zamykała ściana członowana służkami i rytmem okien. Na każde przęsło przypadało jedno okno.

Kaplice przedzielone są przedłużonymi skarpami i tworzą ciąg płytkich, prostokątnych pomieszczeń. W każdej z kaplic znajduje się jedno szerokie, ostrołukowe okno oświetlające nawy boczne.

W części wieżowej znajduje się przedsionek otwarty na boki szerokimi arkadami. Północny aneks jest dwukondygnacyjny- górna kondygnacja jest niewidoczna, a schody prowadzące na nią schowane są w murze. Aneks nakryty krzyżowym sklepieniem, wsparty jest na maswerkowych konsolach ze sztucznego kamienia(był to skarbiec bądź archiwum).Pierwotnie do kruchty prowadził zewnętrzny portal boczny, później dobudowano przedsionek północny.

Południowa część przywieżowa to także ostatnie przęsło południowej nawy.

Kruchta pod wieżą przesklepiona jest także gwiaździście, północna kaplica, znajdująca się w masywie wieży składa się z trzech przęseł o sklepieniu krzyżowo-żebrowym.

Kaplica boczna północna oraz druga od południa nakryte są sklepieniem półgwiaździstym , wschodnia od strony południowej posiada dwudzielne przęsła trójkątne w rogach, dwie zachodnie z tej samej strony nakryte sklepieniem pseudowiązanym o polach w kształcie trapezu. Na emporze wieży sklepienie jest gwiaździste- ośmioramienne.

Opis bryły i elewacji zewnętrznej

Prezbiterium

Na ścianie wschodniej znajdują się trzy smukłe, rozdzielone skarpami okna z dekoracją maswerkową z ceglanymi laskowaniami i kamiennymi maswerkami. Ściana wschodnia zwieńczona osobnym szczytem, cofniętym o metr od lica muru.

            Triadzie okien odpowiadają trzy blendy- środkowa wypełniająca niemal całą

            wysokość szczytu, oraz boczne-trójdzielne, proporcjonalnie niższe.

Blendy umieszczone pomiędzy czterema czworobocznymi lizenami, które przechodzą w ozdobne fiale i korespondują z podziałami skarp. Blendy nakrywają zdwojone wimpergi. U podstawy znajdują się sterczyny narożnych skarp, dwie skarpy po środku i szeroka odsadzka z ostrołukowym otworem prowadzącym na strych prezbiterium

            Całość obiega lekko wysunięty cokół. Parapety okien wykonane z zielonej profilowanej

            kształtki- pod nimi fryz inskrypcyjny rozpoczynający się od południowej wieży schodowej

            z inwokacją-

,,/BENE/ DIC DOI/NE DOMUM ISTAM E/T OMNES HABITANTES IN ILLA SIT IN EA SANITAS EST CONSECRA/NDUS/ CHORUS /HIC/ ET PERFICIENDUS AD LAUDEM SANCTI IACOBI PARITERQVE PHILPPI IN QVO LAUDANDUS DEUS EST ET GLORIFICANDUS AD QUEM SUBSIDIUM SI QVIS POREXIT ILLUM NON VIVAT TRISTE SET TU BENEFAC SIBI CRISTE HUNC BARATRI PENA NON LEDAT SED AD AMENA TU VENIE VENA DUCAS /E/T VIRGO SERENA /E/T BONITAS CRISTI TRAHAT ILLUM DE NECE TRIST/I/ AMEN''.

Skarpy są jednouskokowe, w niższej strefie umieszczono blendy, całość zwieńczono pinaklami. Do części wschodniej przylegają dwie dobudówki. Od strony północnej przylega zakrystia.

Wschodnia ściana zakrystii zwieńczona jest trójkątnym półszczytem. W ścianie północnej znajduje się wejście zamknięte łukiem odcinkowym, na wschód od niego znajduje się mała wieżyczka zwieńczona wimpergami, połączona ze skarpą łukiem przyporowym. W niej znajdują się schody prowadzące na strych nad zakrystią.

Na granicy chóru i korpusu znajduje się wtopiona w południowy narożnik niewielka wieżyczka schodowa. Jej rzut zmienia się zależnie od wysokości, u podstawy jest czworoboczna ze ściętym narożem,a następnie przybiera kształt sześciokąta.

Zwieńczenie wydzielone jest fryzem pasowym w formie ośmioboku, trójkondygnacyjnie oraz schodkowo zmniejszające się ku górze. Poszczególne strefy są bogato rozczłonkowane przez blendy z namalowaną dekoracją maswerkową zamknięte wimpergą.

          Korpus członowany jest przez jednouskokowe przypory o profilowanych zakończeniach oraz     ostrołukowe okna.
 Na elewacji północnej do kaplic przylega kruchta wejściowa z dwoma prostokątnymi,     profilowanym otworami wejściowymi o półkolistych tympanonach na kamiennych konsolkach.

Ponad granicą między kaplicami i nawą ponad dachem wystają ozdobne fiale.

Skarpy wieńczą ozdobne sterczyny w kształcie czterospadowego daszku otoczonego wimpergami z żabkami. Dwie wąskie blendy, jedna nad drugą, wypełniają mur przypory powyżej uskoku. Skarpy są dekorowane kamiennymi pinaklami.

Fasada zachodnia kościoła ujęta jest po bokach dwoma skośnymi, dwuuskokowymi skarpami zwieńczonymi pinaklami.

Dolna część fasady podzielona jest na trzy części, cokół to ok 1,50 m wysokości .Wystaje nieznacznie poza czoło ściany. Nawy boczne zwieńczone są półszczytami.

Na osi fasady umieszczono ostrołukowy, profilowany portal, który zbudowany jest z pięciu uskokowych archiwolt, na które składają się zielono i żółto glazurowane kształtki. Dolną część ościeży wtórnie obmurowano do jednej trzeciej wysokości. Archiwoltę zewnętrzną otaczają ułożone ciasno, jedna obok drugiej plakietki z literami, nie tworzące jednak napisu. Wewnątrz znajduje się drewniana brama z siecią kwadratowych wgłębień.

Poszczególne kondygnacje wieży rozdzielono tynkowanymi fryzami, powyżej wejścia znajduje się ostrołukowe okno niższe od tego oświetlającego emporę.

Na każdej kondygnacji umieszczono rząd pięciu blend z biforium na osi wpisanym w środkowa wnękę.

Część środkowa z prześwitami i czterema blendami cofnięta jest w głąb. Boczne ściany masywu powtarzają układ tej części.

Dwuspadowy dach nawy głównej i prezbiterium różnią się nieznacznie wysokością i kątem nachylenia. Nawy boczne zadaszone pulpitowo.

Wieża nakryta jest podwójnym czterospadowym dachem.

ANALIZA

Kościół św Jakuba wzniesiono na tradycyjnym planie dwóch prostokątów- prezbiterium i nawy. Gwido Chmarzyński w planie doszukuje się reminiscencji XII wiecznych, nazywając plan ,,konserwatywnym toruńskim”²⁶

Według Kutznera architekt zastosował plan charakterystyczny dla drugiej połowy w. XIII i stosowany jedynie przez kilku budowniczych westfalskich lub dolnosaskich( np. katedra w Brunszwiku)²⁷.

Być może pod wpływem środkowoniemieckiego budownictwa zakonów żebraczych powstał wydłużony chór z rytmem wąskich przęseł, kontrastujący z układem nawy głównej, krótkim lecz wysmukłym.Przęsła założono na planie kwadratów, którym odpowiadają silnie wydłużone prostokąty naw bocznych. Z rzutu poziomego wynika , że zastosowano plan archaizujący.

Jednak kluczową decyzją architekta był wybór bazylikowego schematu wnętrza tj. układu przestrzennego, za którym stały długa tradycja i prestiż wielu realizacji, zarówno jeszcze romańskich jak i gotyckich o najwyższym statusie świątyń katedralnych.

W ciągu stuleci wykreowano wiele wariantów przestrzennych i planistycznych bazylik, jednak zawsze były to wnętrzarza o zhierarchizowanej przestrzeni.

W czasie gdy powstawał korpus kościoła św. Jakuba w Toruniu układ bazylikowy na terenach, na których występuje architektura ceglana został zdominowany przez kościoły halowe.

Bazylikami są, pomijając kościołyy cysterskie w Oliwie i Pelplinie, fary w Starogardzie Gdańskim i w Nowym Mieście Lubawskim oraz pierwsza faza budowy Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Toruński kościół jest najwcześniej zrealizowana bazyliką w Prusach.

Istnieją tylko niewielkie wątpliwości co do etapów budowy kościoła²⁸E.Gall analizując plan stwierdza jednoznacznie, że istniała jedna z góry ustalona koncepcja architektoniczna.Przyjmuje się jego chronologię budowy tj- ukończenie prezbiterium w 1320 roku, kolejno korpusu w 1340 roku i wieży w1350 roku; od 1359-1424 dodawano kaplice, po pożarze w 1391 roku następue odbudowa w 1410 roku. Drugi pożar w 1455 roku strawił część dachu i wieży, które odbudowano w tym samym roku.²⁹

Drugim ważkim problemem badawczym jest artykulacja ścian nawy głównej.

Artysta zastosował technikę tzw. „grubego muru” czyli różnicowania ,,planów” ściany poprzez tworzenie kolejnych warstw prezentujących jej grubość. Według Teresy Mroczko technika ta była stosowana w XI w. w Normandii i stała się ważnym komponentem rozwoju architektury wczesnogotyckiej, w tym gotyckiego systemu konstrukcyjnego. Jego istota polega na wzmocnieniu ściany w miejscu, gdzie schodzą w dół sklepienia przez dodanie od wewnętrznej strony skarp i łuków odporowych, natomiast wnętrze przypomina system baldachimowy polegający na graficznym połączeniu służek w partii sklepienia z posadzką.³⁰

Dwie nierównej wysokości kondygnacje, w dolnej strefie szeroko rozwarte arkady międzynawowe, powyżej piętrząca się gładka ściana ze ślepymi arkadami o sfazowanych narożach, i galerią drążoną w grubości muru. Wejścia ukrytych fragmentów ganku zaakcentowano w licu elewacji blendami zamkniętymi łukami odcinkowymi.

Kutzner twierdzi, że jet to model wczesnogotyckiej architektury Kolonii³¹.

Pierwotnie arkady dolne od górnej część ściany oddzielał fryz kordonowy, dziś nieistniejący, a czytelny jedynie przez pozostawiony ślad po skutych cegłach.

Ważne jest to, że nie przecinał służek sklepiennych- co jest charakterystyczne dla owej „grupy lubeckiej”.³²

Adamski zauważył pominięcie niewielkiech blend w licu arkad przyściennych tuż przy wejsciach do korytarzyków galeryjki, motyw ten pojawia się także w Lubece i powtórzony w farach w Prezlau, Pasewalku, Neubrandenburgu, Rostocku i Stralsundzie, w Polsce w Gryficach.Dzięki nim otwory znajdują się bliżej środka muru³³.

Domasłowski zastanawia się czy ten układ konstrukcyjny, jak zauważa, odwołujący się do romańskiej tradycji, mógł odgrywać znaczenie dla zapewnienia budowli konstrukcyjnej statyki³⁴

Dochodzi jednak do wniosku, że jest to stricte stylistyczny zabieg.

W porównaniu z Lubeką filar przyścienny został bardzo rozciągniety i nie ma kontynuacji w dolnej części na filarze międzynawowym. Teresa Mroczko wyklucza przez to korelacje z farami niżu nadbałtyckiego. Adamski zdecydowanie stoi na stanowisku ,że relacje takie są oczywiste, choć nie uznaje terminu ,,kopia” jakiej użył Kutzner.

Modyfikacje to także wg Adamskiego odwołania do owej archaizacji- chodzi o masę muru i jego większej płaszczyzny. Adamski śmiało twierdzi, że artysta nie musiał znać romańskich budowli, co podkreśla Mroczko. Znał sposób artykulacji z Lubeki. Przejął motywy, lecz nie powtórzył ich dosłownie.

W kościele św. Jakuba nastąpiło nałożenie dwóch opcji konstrukcyjnych. Jeden system-wyeksponowany na zewnątrz budowli utworzony przez łuki odporowe i przypory uzupełnione dekoracyjnym detalem oraz jego przypomnienie we wnętrzu dzięki systemowi baldachimowemu, prezentuje myślenie właściwe gotykowi klasycznemu. Drugi przez obecność ganku odwołuje się do romańskiej tradycji. Autor żyjąc i działając na przełomie XIII i XIV w. miał świadomość, że wkracza tą realizacją w nowe stulecie. Jego nowatorstwo polegało na zestawieniu i przetworzeniu znanych form w nową jakość architektury powstającej około roku 1300.

Dodał jednak elementy zaczerpnięte z gotyku klasycznego- detal układający się w system baldachimowy.

Zdaniem Mariana Kutznera schemat artykulacji ściany pochodzi z wczesnogotyckiej architektury nadreńskiej Kolonii ,skąd przeszedł w ciągu XIII wieku na tereny Westfalii i Dolnej Saksonii, docierając na teren panowania architektury ceglanej.

Kutzner zestawia analogicznie sposoby traktowania podziałów ścian z kościołem NMP w Lubece. Adamski uważa to za słuszne i podkresla jej ważna rolę jako inspiracja dla wielu świątyń na terenie niżu bałtyckiego, pisząc dalej iz taki sposób artykulacji dostosowywano do późniejszych hal, które zastąpiły układ bazylikowy.³⁵

Jest to powtórzenie dwupoziomowej artykulacji z wczesniejszej fazy budowy lubeckiego kościoła, przypadającej na połowę XIII w. Do murów lateralnych przystawiono prostokatne ,przyścienne filary. Dolna część była dużo masywniejsza z para nisz, które w górnej części przepruwały okragłe okna.

Na odsadce zaś pod parapetami okien znajduje się ganek.³⁶

Hans Joachim Kunst wspomoina o wpływie katedry w Bremie, gdyż Lubeka była filią tego arcybiskupstwa.³⁷

Stosowano ten podział zaróno w bazylikach- Stralsund, Wismar, Rostock, i w halach- Prenzla, Pasewalk, Neubrandenburg. Fara w Gryficach, kosciół NMP w Stargardzie, kolegiata w Kołobrzegu, kosciół franciszkanów w Szczecinie, kościoły Nowej Marchii, Choszczno, Recz, korpus koscioła cysterskigo w Bierzwniku.

Oczywiście owe przepruwanie scian było stosowane na różne sposoby.

Jarosław Jarzewicz mówi o klarownej, logicznej strukturze i tektonicznosci takiego pdziału, która dawała wiele mozliwości koncepcji plastycznej.³⁸

Adamskiemu nie wydaje się jednak, żeby była to bezpośrednia kopia, skłania się do twórczego przetworzenia jedynie przez architekta tych wzorców,

Od strony analizy formy wydaje się więc, że nadrzędną zasadą kompozycyjną jaką się kierował artysta jest przestrzenny charakter ściany międzynawowej we wnętrzu. Efekt ten uzyskał sięgając do różnych metod.

Analogią może być fara w Nowym Mieście Lubawskim o którym wspomniałam przy analizie rzutu, ściany są członowane dużymi ostrołukowymi płycinami z szeregiem małych, wysoko umieszczonych okien.

Przestrzenny sposób widzenia czytelny jest również w zakomponowaniu szczytu wschodniego-elementu wyrastającego z tradycji północnego gotyku ceglanego. Chęci uprzestrzennienia muru wspólne jest także zastosowanie łuków odporowych.

Adamski w artykule zastanawia się także nad przerwaniem biegu służek.nadwieszonych w połowie długości chóru. W strefie cokołowej znajdują się cylindryczne służki, na granicy drugiego i trzreciego przesła od zachodu służki te urywaja się u podstawy okien, co przekreślałoby ich tektonczne znaczenie.

Dopiero dwa i pół metra wyżej zaczynaja się większe właśnie półosmioboczne służki.

Takie rozwiazanie można zobaczyć w farze w Grudziądzu, gdzie słuzki są konsekwentnie prowadzone od podstawy az do sklepienia co wydaje się bardziej logiczne.

Mroczko prytacza przykład kościoła dominikanów w Elblagu NMP, wzniesionym po roku 1246 a pred rokiem1277, po pożarze w1288 roku dodano wieloboczne, nadwieszone służki w połowie wysokośc pierwotnych.Sklepieie oparto na nich później tj w koncu pierwszej cwierci XIVw, nadwieszono je na znacznej wysoosci ponad posadzką-lecz jest tu sklepienie czteropolowe.

Trudno wyjaśnić przyczyny takiego stanu rzeczy, Adamski zastanawia się nad celowym zaplanowaniem takiego układu- w przerwę pomiędzy dolnym i górnym odcinkiem wpisane są przedstawienia Apostołów -Jakuba i Filipa³⁹

Elewacja wschodniej ściany uzyskuje iluzję poligonalności. Wrażenie to potęguje układ sklepienia prezbiterium.

Podobne rozwiązania znajdują się w radzyńskim zamku, poza tym w kapitularzu kościoła w Pelplinie, wymienić tu można także Malbork ,Lochstead oraz cysterskie opactwo w Lądzie nad Wartą⁴⁰.

Kaplica zamkowa w Lochstead z ok. 1300-1310- posiada także odcinane żebrami jarzmowymi naroża i stanowi wstęp do ukształtowania się sklepienia w refektarzu zamku górnego w Malborku.

Pseudopoligonaly układ wschodniego przęsła chóru kościoła, pomimo zastosowania prostego zamknięcia to oddziaływanie tradycji lokalnej. Prosto zakończone chóry posiadają katedra w Chełmży, fary NMP Chełmnie i św. św. Janów w Toruniu, architekt pragnął zmodernizować wygląd wschodniej części przez nadanie iluzji wieloboczności.⁴¹

Osiągnął to przez pogłębienie ostatniego przęsła o połowę, trójpodział ściany wschodniej z trzema oknami, wprowadzenie między nie spływów żeber i służek oraz użycie bardzo specyficznego rodzaju sklepienia. Składa się z czterech ramion sklepienia półgwiaździstego, które wyrastają z trójkąta u podstawy.Dwa środkowe ramiona spływają na międzyokienne partie, zaś ramiona boczne opierają się na narożnych przęsłach. Wszystko sprawia złudzenie trójbocznego zamknięcia dynamizując znacznie proste zamknięcie chóru⁴².

Analogiami do pseudopoligonalnych sklepień zajmował się J.Frazik⁴³.

Poligonalne zamknięcie miały zamki w Lochstedt i kosciół św. Jakuba w Rostocku.⁴⁴

Zewnętrzna część chóru jest bardzo gęsto otoczona siecią przypór, co także bardzo dynamizuje bryłę. Dla Teresy Mroczko ostatnie od wschodu przęsło zostało dostawione w ostatniej fazie budowy. Być może pseudopoligonalne sklepienie wiązało się z koniecznością przedłużenia chóru. Jednak jednolite oblicowanie pozostawia tę kwestię nierozstrzygniętą aż do przeprowadzenia szczegółowych badań archeologicznych.⁴⁵

Adamski nie zgadza się z tezą Teresy Mroczko, pisząc że jest powtarzana bez zastrzeżeń w Architekturze gotyckiej w Polsce⁴⁶.

Mówi o braku szwów na zewnętrznej i wewnętrznej stronie. Zdaniem Arszyńskiego fryz z inskrypcją świadczy o jednofazowości prezbiterium, pociągałoby to za sobą równoczesną realizację szczytu chóru.

Akcentowano zdublowanie ukośnych przypór wokół chóru co miało stanowić walor owej iluzyjnej wieloboczności, natomiast uwadze badaczy umknął fakt ,iż nie są one względem siebie równoległe, a ustawienie w taki sposób przypór było świadomym spotęgowaniem wrażenia poligonalności. Ukośny sposób rozglifienia ostatniego od wschodu przęsła oraz skrajnych okien triady na zakończeniu chóru odbiega od standardowych rozwiązań. Jednakże przypory te zbiegają się dośrodkowo we wnętrzu chóru w środkowym punkcie sklepienia. Wspomina o tym Christofer Hermann, nie rozwijając jendak tegoż wątku.Wynika z tego iż nie mamy do czynienia z dwiema fazami budowy i rozbudowani. Również Skibiński nie zgadza się z taką hipotezą i zaproponował rekonstrukcję sklepień w pierwotnym projekcie⁴⁷.

Liczne opracowania zajmują się sklepieniami tego kościoła. Najwcześniejszą pracą na ten temat jest publikacja K.H.Clasena na temat gotyckich sklepień i ich rozwoju na terenie państwa krzyżackiego⁴⁸.

Dość obszernie wypowiada się monografista cysterskiego kościoła w Koronowie

S. Skibiński, zauważając w obydwu analogiczne sklepienie w części przbiterialnej⁴⁹.

Skibiński zakłada, że planowano tutaj pierwotnie sklepienia sześciodzielne wzorowane na kaplicy Mariackiej z Auxerre.

Według chronologii ustalonej przez Skubiszewskiego sklepienie z kapitularza klasztoru w Pelplinie pochodzi już z lat 1274-1276 a stanowi bogatszą formę niż późniejsze kaplice krzyżackie i nie ma tu mowy o ewoluowaniu jak uważa Clasen .

Clasen łączy zasadę dzielenia wysklepków z Salsbury z 1270 roku, Westminster i Wells z 1300 roku⁵⁰.O sklepieniu kościoła św. Jakuba wypowiada się jednak jako o rozwiązaniu indywidualym⁵¹.

Arszyński pisze o udziale mistrza ze strzechy pelplińskiej w budowie prezbiterium tego koscioła, co potwierdzałoby tezę Clasena o wpływie sztuki angielskiej, który najbardziej ujawnia się w kosciele cysterskim w Pellinie i refektarzu malborskiego zamku⁵².

Według Różańskiej csterska strzecha, która która wykorzystała dekoracyjne sklepienie swojego macierzystego kościoła zastosowała ,,skromniejszą trawestację” w przypadku sklepień Jakubowych

Sklepienie omawianego koscioła podaje się jako najwcześnieszy przykład przeprowadzenia sklepienia gwiaździstego w architekturze wschodniej Europy i terenów zakonych⁵³.

Skibiński widzi bardzo rzadka gwiezdę czteroramienną i uwaza,że zaczerpnięto ją z pezbiterium w Koronowie⁵⁴.

Kutzner uważa ,iż próby powiązań sklepień malborskich, kapitularzy cysterskich, lubeckiej kaplicy są zawodne⁵⁵.

Liedke obala chronologię Skubiszewskiego, sprawa ta wymaga więc jeszcze szczegółowych badań⁵⁶.

Wieża wbudowana w ostatnie przęsło korpusu i niewyodrębniona z linii zachodniej elewacji stanowi charakterystyczny rys kościołów niżu nadbałtyckiego. Podobny układ z początku XIV w. prezentuje kościół parafialny św. Mikołaja w Chełmży, późniejsze przykłady to świątynie farne w Grudziądzu i w Nowym Mieście Lubawskim. Analogie znajdujemy na terenie Pomorza Zachodniego, Nowej Marchii i Brandenburgii, a sięgając jeszcze dalej w romańskich kościołach Meklemburgii i Westfalii.

Członowanie szczytu wskazuje na dążność do wydobycia akcentów światłocieniowych.

Czworoboczne lizeny ze sterczynami wnoszą nowe efekty plastyczne do rozwoju szczytów wschodnich.

Międzynawowy szczyt fary w Chełmnie wykazuje daleko
idące analogie do tej toruńskiej, tak samo szczyt kościoła parafialnego w Brodnicy.

Mamy do czynienia z nadzwyczajnym bogactwem dekoracji- sterczyny, wimpergi, maswerki, kwiatony, żabki. Chmarzyński uważa, ze szczyt ten należy do najciekawszych rozwiązań tego rodzaju. Dekoracyjność wielokrotnie podsuwała badaczom myśl o architekcie, który potrafił obrabiać kamień⁵⁷.

Chmarzyński dostrzega wpływy architektury kościoła katedralnego w Wismarze z końca XIII w⁵⁸.

Szczyty toruńskich kościołów są bardzo szczegółowo opracowane przez Przymusińskiego. Stwierdza on, że szczyt powstał w tej samej fazie budowy co część prezbiterialna, zaprojektowane przed rokiem 1309⁵⁹.Według niego najbliższe podobieństwo wykazuje szczyt wschodni w Chełmnie i jest ujęciem tego samego typu. Analogia choć wcześniejsza, bo z roku 1290, to szczyty naw bocznych z kościoła cysterskiego w Pelplinie, zachodni szczyt południowego skrzydła zamku górnego w Malborku, powstałe ok 1310 r.⁶⁰. Schmid wymienia jako podobny szczyt kościoła św. Katarzyny w Brodnicy.

Chmarzyński podkreśla dwoistość stylową kościoła i uważa że jest to wynik indywidualności twórcy, krępowanej przez zleceniodawcę ,czyli jak uważa -władze zakonu⁶¹.

Podobne wnioski wyciąga M. Walicki⁶².

Z. Kohte podkreśla, że zakon wielokrotnie narzucał swą wolę wznoszeniu kościołów miejskich⁶³.

Różańska pisze iż z faktu przekazania przez wielkiego Mistrza Zakonnego Dietricha von Altenburg kościoła benedyktynkom wyciągnięto zbyt daleko idące wnioski, przypisując własność i fundacje kościoła Krzyżakom. W przywileju chełmińskim z 1233 roku Zakon Krzyżacki zastrzega sobie tylko ze względów prestiżowych patronat nad miejskimi kościołami. Wg niej były wznoszone z fundacji mieszczan. Życzenia inwestora dotyczyć mogły spraw ogólnych⁶⁴.

Marian Kutzner w artykule o Lubeckim stylu architektury gotyckiego kościoła św. Jakuba w Toruniu wykazuje związki z kościołem Mariackim z Lubeki. Jako realizację tzw. gotyku linearnego . Quast sygnalizuje stylistyczne analogie między kościołem św. Jakuba a zamkami krzyżackimi w Prusach, potwierdza to Steinbrecht. Prace B.Schmida podkreślają rozwój budownictwa ceglanego w Prusach od płowy XIII w., związany z budową zamków krzyżackich.

Schmid nie widzi w architekturze państwa krzyżackiego jednorodnych wpływów stylistycznych. Kościół wiąże z zamkami krzyżackimi. Wskazuje na wpływy z Hesji, Turyngii, z obszarów zachodniej architektury kamiennej, a nawet ze śląska. Jednak podkreśla odrębność stylu.

B. Makowski dostrzega korelacje między kościołem a zamkami w Malborku i Radzyniu .

Przychyla się do tych powiązań Chmarzyński podkreślając zależność prosto zamkniętego prezbiterium z architekturą kaplic w obrębie skrzydeł zamków krzyżackich.

Dmowski zalicza konstrukcje kościoła do tzw. bazylik systemu gnieźnieńskiego. Wymienia on jako kościoły tego typu jeszcze Pelplin, Koronowo i Oliwę. Zachwatowicz przywołuje ceglane bazyliki Północnych Niemiec, pisząc o katedrze w Gnieźnie.

Skibiński wyraźne podkreśla korelacje z Koronowem- uważa on, że zastosowano tu analogiczny układ kaplic i podobnie jak w Toruniu wykorzystano skarpy jako ściany między nimi. Uważa, że to cysterska bazylika w Koronowie dała impuls Toruniowi.

M. Arszyński przy okazji opracowania zamku krzyżackiego w Radzyniu w budowie prezbiterium upatruje udział budowniczego z pelplińskiej strzechy cysterskiej .

Arszyński stwierdza analogie pomiędzy prezbiterium a zamkami w Radzyniu i Toruniu.

Łoziński i Miłobędzki także podkreślają analogie z zamkami, wskazują na tzw. orientalną barwność.

Dekoracyjność i glazurowana cegła to orientalizujące upodobania Krzyżaków, co podkreślają Makowski, Walicki i Chmarzyński. Kościoły cysterskie w Lehnin i Kołbaczu również z upodobaniem stosują glazurowaną cegłę -Steinbrecht, Dehio,Gall,Schmid.

Użycie takiej dekoracji osiągnęło swe mistrzostwo w radzyńskim zamku.

Janina Załęska w jeszcze przedwojennej pracy magisterskiej różnicowała poziom wykonania chóru a korpusu nawowego⁶⁵ .Badacz niemieki Otto Freymuth akże podnosił te różnicę.

Frycz wyodrębniał warsztatowo i artystycznie powiązaną grupę zabytków na ziemi chełmińskiej- Zamek w Radzyniu i Papowie Biskupim, prezbiterium kościoła. św. Jakuba oraz skrzydło wschodnie i gdanisko zamku Toruńskiego⁶⁶.

Przeprowadzając studia porównawcze J. Heise stwierdza podobieństwo murowanego zamku w Radzyniu i prezbiterium kościoła św. Jakuba.

Podkreśla zależności Torunia z miastami Hanzy- zwłaszcza w zakresie użycia wątku wendyjskego. Archaizujący plan, tradycyjne podziały ściany międzynawowej, zachowawczy układ części zachodniej. Obiekt ten stał się inspiracją dla wielu ważnych realizacji na terenie Meklemburgii i księstw pomorskich, choćby fary św. Mikołaja w Stralsundzie, kościołów Mariackiego i św. Mikołaja w Weimarze, kościoła św. Jakuba w Rostocku oraz dla przebudowanych z hali- kościołów św. Jakuba w Stralsundzie i św. Mikołaja w Gryfii. Także n obszarze Państw Zakonne Prusach możemy zaobserwować

Teresa Mroczko uważa ,że kościół św. Jakuba jest dziełem indywidualnym, dlatego mówiąc o pochodzeniu jego kształtu artystycznego oraz poszukując źródeł inspiracji otrzymujemy niespójny obraz całości.

Ciążące ku romańskiej tradycji proporcje korpusu nie determinowały całkowicie sposobu myślenia architekta. O ostatecznym wyrazie zadecydowało zasklepienie oraz system członowania ściany międzynawowej. Do cech archaizujących należy operowanie dużymi płaszczyznami ścian.

Na te postromańską powierzchnie została nałożona delikatna struktura żeber sklepiennych, służek i uskoków filarów, tworząc schemat gotyckiego baldachimu. Jednak na tym twórca poprzestał wybierając dla ściany wariant podziałów genetycznie związany z architektura romańską.

BIBLOGRAFIA

1.J. Adamski , Kilka uwag o architekturze kościoła św.Jakuba w Toruniu, w: MODUS Prace z historii sztuki VIII-IX, Kraków 2009

2.M.Arszyński, Technika i organizacja budownictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV w i w pierwszej połowie wieku XV, Studia z dziejów Rzemiosła i przemysłu,Wrocław 1970, t.9

3.G. Chmarzyński, Sztuka w Toruniu, [w:] Dzieje Torunia, pod red. W. Tymienieckiego, Toruń 1933

4.T. Chrzanowski ,M. Kornecki, Pomorze Wschodnie [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko,M.Arszyński, Warszawa 1995(=Dzieje sztuki polskiej, t.2, cz.1).

5.G.Dehio, E.Gall.Handbuch der Deutschen Kunstdenkmler Deutschordensland Preussen, Berlin 1952.

6..Z. Dmochowski, Dzieła architektury w Polsce,Londyn 1956.

7.J.T Frazik, Zagadnienie sklepień o przęsłach trójpodporowych w architekurze średniowiecznej, Folia Historiae Artium”4, 1967.

8.J.Frycz, Architektura ziemi Chełmińskiej w XIII i początku XIV w, BHS,R.29,nr 4, 1967.

9.J.Heise, Die Bauund Kunstdenktmaler des Kulmerlandes und der Lobau, Danzig 1887-1895.

10.Z. Kohte, Architektura Torunia, Ziemia Toruńska, R.23, 1933.

11.Marian Kutzner, Lubecki styl architektury gotyckiego kościoła św. Jakuba w Toruniu, w: Sztuka Toruna i ziemi chełmińskiej 1233-1815, re.J .Poklewski, Warszawa Poznań Toruń 1986 (=Teka Komisji Historii Sztuki, t.7.

12.Ks. Liedtke, recenzja pracy P. Skubiszewskiego, Architektura opactwa, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t.4: 1959.

13.Makowski, Sztuka na Pomorzu -Jej dzieje i zabytki, Toruń 1932.

14.T. Mroczko ,Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.-bibliografia

15.T. Mroczko, A. Włodarek, Kościół parafialny pod wezwaniem św Jakuba, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995 (=Dzieje sztuki polskiej ,t.2, cz.2), s 242 , Warszawa 1995.

16.Ks. Ignacy Polkowski, Napisy z XIV wieku w kościele św. Jakóba w Toruniu

C.Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd.1, Berlin 1885-1920.

17.L.Różańska, Warsztat budowlany toruńskiego kościoła św. Jakuba w średniowieczu, w: Rocznik Touński, t.14

18.J.Sas-Zubrzycki, Sklepienia polskie z doby średniowiecza i odrodzenia, Lwów 1926.

19.S. Skibiński, Kaplica na Zamku Wysokim w Malborku , Poznań 1982

20.Adam Soćko, Układy emporowe w architekturze pństwa krzyżackiego, Warszawa 2005.

21.Z. Świechowski, Architektura sakralna, [w:] Sztuka polska czasów średniowiecznych, pod red. G. Chmarzyńskiego, Warszawa 1953.

22.M.Walicki, Historia sztuki, t.2, Dziej sztuki polskiej, Warszawa 1934.

23..Ziemia chełmińska w przeszłości, wybór tekstów źródłowych, pod red. M.Biskupa,Toruń 1961.

1 T. Mroczko, Architektura Gotycka na ziemi chełmińskiej , Warszawa 1980, s. 158-205.

2 Dokładne informacje o inskrypcji zawierają prace F. Quast, St Jacob in der Neustadt Thorn, zeitschaft fur Bauwesen, Jg.1851, z.1,s. 153 ;Urkundenbuch das Bisthums Culm, t.1 Thorn 1885 nr 163, Hrsg. E.Woelky, Bd.1-,Danzig 1885-1887, s.101, Verzichniss uber das Benediktinerrrrr Jungfrauenkloser in Thorn nebst dmselüberwiesenenenen 5. Jacobkirche und Hospital zum Hl. Geist, wyd. C.P. Woelky, Alpreussiche Monatsschrift,Bd.17:1880, s.589; C.Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussens, Bd.1, Berlin 1885-1920, s.27; J.Heise, Die Bauund Kunstdenkmaler des Kulmerlandes und der Lobau, Danzig 1887-1895, Bd.2, Th.7,s.297; B. Schmid, Die Inschriften des deutschen Ordenslandes Preussen bis zum Jahre 1466, Halle 1935, s.74-76.

3 Urkundenbuch das Bisthums Culm, t.1 Thorn 1885 nr 281, s.211

4 Urkundenbuch das Bisthums Culm, t.1 Thorn 1885 nr 303, s.230

5 Preussishes Urkundenbuch Bd. 1-5, Konigsberg- Marurg 1882-1973,nr 827, s.467.

6J.Adamski , Kilka uwag o architekturze kościoła św.Jakuba w Toruniu, w: MODUS Prace z historii sztuki VIII-IX, Kraków 2009

7Ch. Herman, Mittelalterliche Architektur im Preussenland.Untersuchungen zur Fraga der Kunstlandschaft und Geographie, Petersberg 2007, s.64-66,160-161, 273, 762-763.

8. T.Mroczko, Tamże, s. 158-205.

9 T.Chrzanowski ,M. Kornecki, Pomorze Wschodnie [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M.Arszyński, Warszawa 1995(=Dzieje sztuki polskiej, t.2, cz.1), s.99.

10A.Soćko, Układy emporowe w architektrze państwa krzyżackiego, Warszawa 2005, s.27-28.

11Marian, Kutzner, Lubecki styl architektury gotyckiego kościoła św. Jakuba w Toruniu,

12M.Muller, Die ,,burgerliche Backsteinkathedrale als erzbischofliche Missionsarchitektur. berlegungen zur Rezeptin des Bremer Doms und der Lubecker Marienkirche in den Hansestadten und Bistumern des sudlichen Ostseeraums,w:Die sakrale Backsteinarchitektur des sudlichen Ostseeraums- der theologische Aspekt,Hrsg. G.Eimer, E.Gierlich,Berlin 2000, s.55-69.

13J.Adamski,op.cit ,s. 15.

14Adam Soćko, s.27-28.

15 Z. Kohte, Architektura Torunia, Ziemia Toruńska, R.23, 1933.

16 B.Makowski, Sztuka na Pomorzu- jej dzieje i zabytki, Toruń 1932.

17J.Frycz, Architektura ziemi Chełmińskiej w XIII i początku XIV w, BHS, R.29, nr 4, 1967.

19S.Skibiński, Kaplica na Zamku Wysokim w Malborku, Poznań 1982, s.63.

20Kutzner, op.cit, s. 66.

23L.Kranz- Domasłowska, J.Domasłowski, Kościół św.Jana w Toruniu, Toruń 2001.

24 Tamże.

25L.KranzDomasłowska.J.Domasłowski,op.cit.

26G.Chmarzyński, Sztuka w Toruniu, [w:] Dzieje Torunia, pod red. W. Tymienieckiego, Toruń 1933.

27Kutzner, op.cit.

28L.Różańska, op.cit, s.324.

29E.Gall, Danzig und das Land, s.92.

30L.Kranz-Domasłowska.J.Domasłowski, op.cit.

31 P.Heliot ,Le antecedents et les debuts des coursieres anglo-normandes et rhenanes, Cahiers de Civilisation Medievale, t. 1959, nr 4 s 429-443, tenże ,Coursieres et passages muraux dans eglises gothiques de l'Europe centrale, Zeitschrift fur Kunst geschichte, R.33:1970, H.2, s 173-210.

32 Mroczko,op.,cit, s 176.

33. J.Adamski, op.cit s.15.

34 Domasłowski, op.cit, s 59.

35.J.Adamski, op.cit, s.13.

36D.Elger, J.Kolbe,St. Marien zu Lubeck und seineWandmalereien.Arbeiten des Kunsthistorischen Intituts der Universitat Kiel, Neumunster 1951,s. 23.

37 H.J. Kunst, Die Marienkirche in Lubeck.Die Prasenz bischoflicher Architekturformen in der Burgerkirche, Worms 1986, s.25.

38 J.Jarzewicz, Gotycka architektua Nowej Marchii, Budownictwo sakralne w oresie Askańczyków i Wittelsbachów, Poznań 2000.

39J.Adamski, op.cit., s.25

40L. Różańska, Warsztat budowlany toruńskiego kościoła św. Jakuba w średniowieczu, s.326

41T. Chrzanowski, M. Kornecki, op.cit , s.99.

42 M. Kutzner, Średniowieczne cysterstwo w Ladzie nad Wartą, BHS, t.19: s.283.

43J. Frazik, Zagadnienie sklepień o przęsłach trójpodporowych w architekturze średniowiecznej, ,,Folia Historiae Artium” 4 ,1967, s.5-91;

44 T.Mroczko, S.Becker-Hounslow, Der Beitag Englands zur Enstehungund Entwicklung figurierter Gewolbe im Deutschland, Schwerin 1998.

45T.Mroczko,op.cit., s. 167

46 T. Mroczko, A. Włodarek, Kościół parafialny pod wezwaniem św Jakuba, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995 (=Dzieje sztuki polskiej ,t.2, cz.2), s 242 , Warszawa 1995.

47 S.Skibinsiki ,Kaplica na Zamku Wysokim Malborku , Poznań 1982, s.63.

48K.H.Clasen, Deutsche Gewölbe der Spätgotik, Berlin 1958.

49S.Skibiński, Gotycka architektura pocysterska w Koronowie, s 58.

50.K.H.Clasen, Deutsche Gewolbe,s.43.; M.Kutzner, Średniowieczne cysterstwo, s.283

51K.H.Clasen, op.cit, s.10.

52M.Arszyński, Z badań nad zamkiem, s.88

53K.H.Clasen, OP.CIT.S.27.

54S.Skibiński,Gotycka architektura pocysterskiego, s.58.

55M.Kutzner, recenzja pracy K.H.Clasen, Deutsche Gewolbe Kwartalnik Architektury iurbanistyki, t.4:1959, z.3-4, s.312;B.Schmid,Die Remtergewolbe,s.6.

56Ks.Liedtke, recenzja pracy P.Skubisewskiego, Architektura opactwa, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t.4: 1959, s.306.

57B.Schmid,Die Baumeister, s.36

58G.Chmarzyński, Sztuka w Toruniu,t. 34.

59L.Przymusiński, Rozwój szczytów w architekturze gotyckiej na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim, Zeszyty naukowe UAM w Poznaniu, Historia Sztuki nr 4 , s.13.

60L.Przymusiński, op.cit, s.13.

61G.Chmarzyński, op.cit.

62M.Walicki,Historia sztuki,t.2, Dzieje sztuki polskiej Warszawa `1934; tenże, Toruń , gotyckie miasto, Wiadomości literackie, n.4: 1937, nr 27, s23

63Z.Kohte, Architektura Torunia, Ziemia, R.23:1933, nr 7-9, s. 129-133

64L.Różańska, op.cit.

65Za J.Frycz, Gotycka architektura Tounia, Rocznik Muzeum w Toruniu,t.1, Toruń 1963 s.40.

66J.Frycz, Architektura ziemi chełmińskiej, s.587.